Ansiklopedi

Birçok bilginin yöntemli ve çoğu zaman alfabetik sıra ile düzenlenmesinden elde edilen başvuru kaynağı kitaplara ya da buna benzer olarak hazırlanmış bütün yayınlara ansiklopedi ya da bilgilik denir. Bilgilik, kelime olarak eski Yunanca'daki (ἐγκύκλιος παιδεία, engkuklios paideia) "dairesel eğitim" veya "genel eğitim" anlamındaki bir kelimeden gelmektedir. Buradaki anlamı, "bilinmeye değer bilgi"dir.

Bu isim, bazen bilimin belirli bölümünün ayrıntılarla ve sistemli bir şekilde incelendiği kitaplar için de kullanılmaktadır. Bilgilikler, sözlükler gibi yalnız bir kelimenin çeşitli anlamlarını veren eserler değildir. Çok değişik konular hakkında oldukça geniş ve olaylara dayanan bilgiler verirler. Günümüze kadar yazılı olarak hazırlanmış olsalarda, örütbağ sayesinde görsel olarak hazırlanan bilgilikler de vardır. Örneğin, bu bilgiyi okuduğunuz Vikipedi de, bir "özgür bilgilik" projesi olan Wikipedia'nın üyesidir.

Bilgiliklerin mümkün olduğu kadar tarafsız hazırlanmaları gerekmekte ise de, bazılarında bu tarafsızlık tam olarak sağlanamamaktadır.

Bilgiliğin iki önemli özelliği, konuların yöntemli düzenlenmesi ve her şeyi içine almasıdır.

Konu başlıkları [gizle] 1 Tarihçe 2 Türkiye'de Bilgilikler 2.1 Genel Bilgilikler 2.2 Özel Konulu Bilgilikler 3 Dış bağlantılar 4 Kaynakça

 

Tarihçe [değiştir]

Tarihsel araştırmalardan anlaşıldığına göre, ilk bilgiliğin Platon'un öğrencilerinden Speusippus tarafından M.Ö. 4. yüzyılda yazıldığı (Disciplinarium libri) tahmin edilmektedir.

Ortaçağda, bütün bilgilerin tek bir ciltte toplanması için büyük gayretler sarfedilmiştir. Bunlardan biri Dominikan papaz ve yazar tarafından hazırlanmış olup, yazarın ifadesiyle zamanın bütün bilgilerini ihtiva etmekteydi.

Bilgilikte alfabetikliği ilk uygulayan Marco Coronelli'dir. On yedinci yüzyılın sonlarında ve 18. yüzyılın başlarında alfabetik sıraya göre düzenlenmiş bilgiliklerin yayınlandığı görülmektedir. Bunlardan ilki, 1704'te İngilizce olarak yayınlandı. Daha sonraki yıllarda yayınlanan bilgiliklerin, 1751-1772 arasında 17 cilt ve ilave iki cilt halinde yayınlanan ortak bir çalışma sonucu, bir yazar yerine pek çok uzman kişi tarafından hazırlanan ve genel sistemi yayınlayanlar tarafından tespit edilen bir eser olarak ortaya çıkmıştır. Bu yol çağdaş bilgilikleri hazırlatanların hemen hepsi tarafından benimsenmiştir. Böylece bilgilik daha doğru bilgiler verirken eserin daha geniş ve tarafsız olması da sağlanmıştır.

İngilizlerin ünlü Encyclopedia Britannica’sı, Fransızların Encyclopédie’si ile hemen hemen aynı zamanda yayınlanmıştır. 1768-1771 arasındaki ilk baskısından itibaren kendine has bir özelliğe sahip olmuştur. Büyük ikinci baskısı 1910-1911'de yayınlanmıştır. 1929'daki 14. baskısından itibaren 24 cilt olarak ABD'de yayınlanmaktadır.

Bilgilik yayını, 19. yüzyılda yayılmış ve hemen hemen her ülke, kendi bilgiliğine 20. yüzyılın ortasında sahip olmuştur. Başlıca Enciclopedia İtaliana (İtalyanca, 1925), Enciclopedia Universal Ilustrada (İspanyolca), Encyclopedia Americana (İngilizce) ve 30 cilt olarak ve 1957-1960 arasında ikinci baskısı yayınlanan Bolşaya Sovetskaya Entsiklopedya (Rusça) 93 cilt olarak yayınlanmıştır. Charles Joseph Panckoucke'nin bilgiliği 166 ciltti, 1781-1832 yılları arasında yayınlandı.

Almanya ise 18. yüzyıl geleneğine sadık kalarak Der Grosse Brockhaus adlı eserin 16. baskısını Brockhaus Conversationslexion ismi altında yayınlamıştır. 1961'de yayınlanan Meyers Neues Lexikon ise bunun bir taklididir. Ancak bu iki eser için, normal sözlüklerde bulunan kelimeleri içerdiklerinden bilgilik ile ilgili sözlük olarak sınıflamak yerinde olur. 1935'te kurulan Encyclopedia Françoise 21 ciltlik bir eser olarak planlanmıştır. Sözlük bilgilik olarak ün yapmış olan İtalyan Dizionaria Enciclopedica ve Fransız, Larousse' da önemli eserlerdir.

İslam kültüründe bilgilik karşılığında Külliyat, Dairat-ül-mearif, Muhit-ül-mearif, Kamus, Mevdua, Tabakat ve Mevsu'at gibi isimler kullanılmıştır.

 

Türkiye'de Bilgilikler [değiştir]

İlk Türk bilgilik yazarları İbni Sina ve Farabi ile Farabi'nin çağdaşı Abdullah bin Muhammed bin Ahmed bin Yusuf el-Harezmi'dir ki bunun eseri Mefatihul Ulum ayarında eser yoktur. Gazali'nin İhyai Ulumiddin'i yalnız dini ilimlere aittir.

Osmanlı'da ilk bilgilik yazarı Taşköprülüzade Ahmet'tir (935-968). Mevzuatül Ulüm'ü iki büyük cilttir. Birinci cilt akli ilimlere, ikincisi dini ilimlere aittir.

En meşhur bilgilik yazarı Katip Çelebi'dir (Hacı kalfa). Keşfuzzunun, Tuhfetül kibar fi esfarül bihar, Cihannüma, Takvimi Vakayi, "Mizanü'l-Hakk fi İhtiyari'l-Ehakk" en önemli eserleridir. Ali Suavi, Ahmet Rifat, Şemsettin Sami, Mehmet Tâhir Münif Paşa,Mehmet Süreyya, Ali Cevad, Emrullah Efendi, Salih Zeki, Bursalı Mehmet Tahir, Mehmet İzzet, Rıza Tevfik, Zekeriya Sertel, Mahmut Kemal İnal, Eşref Edib, Celal Esat Arseven, Reşat Ekrem Koçu, Server İskit, Velit Ebüzziya, İbrahim Alaattin Gövsa, Ramazan Gökalp Arkın, Nijat Özön, Osman Nebioğlu, Çağatay Uluçay, Mustafa Nihat Özön, Yılmaz Öztuna Ömer özen,belli başlı ansiklopedistlerdir.

Türkiye'de genel bilgilikler yanında özel dallara (sinema,müzik, tarih, coğrafya, vb.) ayrılmış bilgilikler de basılmıştır. Bursalı İsmail Hakkı'dan sonra çağdaş bilgilik yazarı nesli gelir.

 

Genel Bilgilikler [değiştir]

• Hayat Ansiklopedisi, Cumhuriyet, 10 cilt, 1932-36.
• Türk (İnönü) Ansiklopedisi, MEB, 1943, 30 cilt.
• İslam Ansiklopedisi, MEB, 1940, 25 cilt.
• Hayat Ansiklopedisi, Hayat Yayınları, 6 cilt, 1961-63.
• Cumhuriyet Ansiklopedisi, Arkın Yayınları, 11 cilt, 1968-72.
• Meydan Larousse Büyük Lugat ve Ansiklopedi, Meydan Gazetecilik, 33 cilt, 1969.
• Resimli Yeni Lugat ve Ansiklopedi, İbrahim Alaattin Gövsa, 1947-54.
• Ansiklopedik Sözlük, Milliyet Yayınları, 3 cilt, 1967-68.
• Anabritannica, Ana Yayıncılık, 1986.
• Yeni Türk Ansiklopedisi, Ötüken Yayınevi, 12 Cilt, 1985.
• Hayat Küçük Ansiklopedi, Hayat Yayınları, Tek cilt, 1980

 

Özel Konulu Bilgilikler [değiştir]

• İslam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı
• Türkiye 1923-1973 ansiklopedisi, Kaynak Kitaplar,
• Eğitim ansiklopedisi*
• Müzik ansiklopedisi*
• İktisat ve ticaret ansiklopedisi
• Türkiye ansiklopedisi
• Osmanlı tarihi ansiklopedisi
• Tarih ansiklopedisi
• Uygarlıklar ansiklopedisi
• Türk dili ve edebiyatı ansiklopedisi.